Nthabeleng Seitlheko Likhoebo tsa kamohelo ea baeti, boithabiso, litšebeletso tsa lichelete, ‘insurance’ le litšebeletso tsa bophelo bo botle li hlalosoa li ipabotse ka ho kenya 66% moruong oa naha selemong sa lichelete sa 2022 ho isa ho 2024. Litaba tsena li hlaheletse moketeng o neng o tšoeroe ke Setsi sa Pokello ea Lekhetho (RSL) oa ho tlotla litsi tse ipabotseng ka ho lefa lekhetho ka botšepehi, ka la 8 Pulungoana monongoaha.
Karolo ea bobeli e leng e akaretsang mesebetsi ea ho etsa thepa, khaho, phepelo ea motlakase le metsi e kentse 23%. Ha temo, meru, ho tšoasa litlhapi le merafo, tsona li kentse letsoho ka 11%.
Tlaleho ea Banka ea Lefatše ea 2024 tlasa sehlooho sa Tšebeliso ea Chelete ka Marang-rang (Cashless Economy Report) e hlalosa hore e bang Lesotho le ka sebelisa moruo o sa itšetlehang ka chelete pampiri kapa ea chelete ea tšepe le ka fumana melemo e kang ho fokotsa litšenyehelo tsa chelete, ho ntlafatsa likhoebo le ho eketsa menyetla ea potoloho ea chelete kahar’a sechaba.
Mookameli oa RSL Mofumahali ‘Mathabo Mokoko, o hlalositse hore setsi sa habo se atlehisoa ke bahoebi ba tšepahallang ho lefa lekhetho, ka hona melemo e mengata e tlisoang ke sena kaha ho kenya letsoho kholong ea moruo, ntlafatso ea litšebeletso tsa sechaba le tsa bophelo bo botle.
A re ba bone boikitlaetso bo entsoeng ke bahoebi bana ho sa natsoe liqholotso tseo ba ileng ba kopana le tsona, empa ba kenya letsoho ho aha nalane ea naha litabeng tsa pokello ea lekhetho, ka hoo ka tšehetso ea balefi ba lekhetho bokamoso ba naha ke bo chabileng. O re ba kene tšebetsong e matla ea ho bona hore bahoebi ba fumana mekhoa e bobebe ea ho lefa lekhetho ba le hohle le ho kena mekhoeng e ntlafetseng ea phetisetsano ea chelete ka marang-rang, ka lebaka leo ba se ba sebelisa marang-rang ho lefa lekhetho le ho boloka litokomane tse hlokahalang ha mohoebi a lefa lekhetho.
Letona la tsa Machabeng Mohlomphehi Lejone Mpotjoane, o bontšitse hore naha a lokela ho etsa melao e bobebe e tla nolofaletsa bahoebi ho lefa lekhetho ntle ho likhoqetsane tsa letho, e le hore ba be motlotlo ka ho lefa lekhetho hape lekhetho le joalo le bonahale sechabeng ka ho etsoa ha lintlafatso le phano ea litšebeletso tse nang le ponaletso.
O re ‘muso o lokela ho nka boikarabello le ho sireletsa likhafa tsa sechaba, ka hoo ha joale ho bohlokoa hore naha e fetele mekhoeng e ntlafetseng ea tšebeliso ea chelete e leng ea marang-rang ho thusa ho matlafatsa litšebeletso, tlhahiso ea mesebetsi, ho loantša bobolu le bomenemene ba lichelete tse sa tsebisahaleng kaha e le tse ling tsa lintho tse nyotobetsang moruo.
Lipalo-palo tsa Banka ea Lefatše tsa 2024 tsa tlaleho ea Tšebeliso ea Chelete ka Marang-rang, li hakanyetsa hore e bang Lesotho le ka etsa phetoho ena ka selemo sa 2024 le sa 2025, karolo ea batho ba sebelisang marang-rang e ka nyoloha ka 65% ka selemo sa 2030, empa e bang ho sa etsahala joalo tšebeliso ea marang-rang e ka theoha ka 40% e leng ho tla fokotsa kholo ea moruo ka 2% papisong le 4% ea ho phahama.
Ho sa le joalo Moralo oa Naha (NSDP2), o tšehetsa litaba tsena ka hore e bang naha e sebelisa mokhoa ona e tla atleha ho ntlafatsa moruo le ho ntlafatsa likhoebo tse nyenyane, ‘me e supa hore ka selemo sa 2030 ha Lesotho le ka tsoelapele ka tšebeliso ea chelete ka marang-rang le tla ba le moruo o tsitsitseng o bileng o tšoarella ho theha mesebetsi.
Letona la Lichelete le Ntšetsopele ea Meralo Dr. Retšelisitsoe Matlanyane, o totobalitse hore lekhetho leo ba le bokellang le etsa meaho e meholo ea naha joaloka likolo, lipetlele, litsela le litšebeletso tsa sechaba tse kang tlhokomelo ea bophelo le thuto. A re leha Lesotho le tobane le mathata a mangata joalo ka litlamorao tsa seoa sa COVID-19, lintoa tsa lefatše le liphetoho tsa maemo a leholimo, Basotho ba ile ba bontša mamello le sebete ka ho lefa lekhetho ho sa tsotellehe maemo ana.
A re moo batho ba lefang lekhetho ka boithatelo, ho nolofatsa mosebetsi oa RSL, hape ka ho sebelisa lekhetho ‘muso o tseba ho fokotsa lekhalo lipakeng tsa barui le mafutsana, ‘me sena se lumella ho tšehetsa mananeo a sechaba a tšehetsang ba hlokang ka ho fetisisa.
O re ka lebaka la tšehetso ea balefi ba lekhetho le balekane ba RSL, naha e ka tsoelapele ka merero e meholo joaloka tlhahiso ea lijo, ho theha mesebetsi le ho tšehetsa bacha ba Basotho. O phethetse ka ho kopa bohle ba ntseng ba tšehetsa merero ena, ho theha Lesotho le nonneng.
E mong oa bahoebi ba hapileng khau Kaizer Ntemere, o hlalositse hore o ne a leka ka hohle ho qoba eng kapa eng e ka sitisang khoebo ea hae ho se sebetse ka nepo, kaha lekhetho ke tokelo e phethoang ke mohoebi e mong le e mong ka hona bohle ba lokela ho ikobela melao e tsamaisang litaba tsa khoebo. A re o motlotlo ke khau ena, o khothaletsa hore naha ea Lesotho e kene ka matla litabeng tsa ho sebelisa marang-rang ho lefella litšebeletso kaha lefatše le se le a sebelisa litšebeletsong tsohle.
RSL e bile ea fana ka likhau ho balekane ba bohlokoa ba tšepahallang le ho tšehetsa RSL ho fihlella sepheo sa eona sa ho loantša bomenemene le ho ntlafatsa tšebetso ea ho bokella lekhetho e leng Setsi sa Toantšo ea Bobolu le Bomenemene (DCEO), le Sepolesa sa Lesotho (LMP) se ile sa ananeloa bakeng sa mosebetsi oa sona oa ho thibela botlokotsebe ba lekhetho le ho sireletsa meeli.
Mokhatlo oa Land Administration Authority (LAA) o ile ea ananeloa bakeng sa ho thusa ho ntlafatsa tšebetso ea ho latela melao ea lekhetho. Morero oa Metsi a Lihlaba tsa Lesotho (LHDA) o ile oa ananeloa bakeng sa ho thusa ho atolosa karolo ea ba lefang lekhetho. Mokhatlo oa Eswatini Revenue Service o ile oa phaphathoa mahetla ka tšebelisano e matla le tšehetso e tsoellang pele tabeng ea tsamaiso ea lekhetho.
Ho feta mona RSL e ile ea fana ka likhau ho balefi ba lekhetho ba tsotellang sechaba ka ho lefa ka nako ho latela melao le ho fana ka tšehetso e kholo nakong ea lilemo tse tharo tse fetileng. Tsona e bile khoebo ea Simplified Business Taxation (SBT) Moputso o ile oa fuoa Monghali Kaizer Ntemere bakeng sa ho lefa lekhetho ka nako ka botšepehi. Khoebo ea Minopex (PTY) LTD le Main North(PTY) LTD li ile tsa fumana likhau.
Khoebo ea Maluti Mountain Brewery (PTY) LTD, Polihali Village JV le Founda Construction Engineering (PTY) LTD li ile tsa ananeloa ho kenyeletsa le khoebo tse kang Standard Lesotho Bank Ltd, Tank Investments (PTY) LTD le SASAI Econet Financial Services Pty Ltd.
